Το παρόν άρθρο βασίζεται στη συζήτηση που έγινε κατά τη διάρκεια του Podcast COVID-19: SoΕ? Επ. 26 της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 25 Απριλίου 2020 κι αφορά την παρούσα κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο και την εφαρμογή του Δικαίου της Θάλασσας.
Στο κείμενο θα αναλύσω ζητήματα που αφορούσαν στην κατάσταση πραγμάτων που ίσχυε στην εφαρμογή του Δικαίου της Θάλασσας προ της πανδημίας του κορονοϊού. Θα αναφερθώ επίσης στην παρούσα κατάσταση πραγμάτων με τη λήψη περιοριστικών μέτρων και τις γεωπολιτικές εξελίξεις, ειδικά υπό το πρίσμα των εξελίξεων σε ένα παγκόσμιο επίπεδο όσον αφορά στους κανόνες του Δικαίου της Θάλασσας ειδικότερα και του Διεθνούς Δικαίου γενικότερα.
Η πορεία των πραγμάτων μέχρι και πριν την πανδημία οριοθετείται από συγκεκριμένες ενέργειες και γεγονότα που είχαμε δει να τεκταίνονται και να λαμβάνουν χώρα προ της πανδημίας του νέου κορονοϊού. Πέραν των διεθνών εξελίξεων που αφορούσαν στην εμπλοκή νέων παραγόντων στα ζητήματα που αφορούσαν στο Δίκαιο της Θάλασσας και ειδικά τον τομέα της εξερεύνησης και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων, οι εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσόγειου αλλά και της Μέσης Ανατολής οριοθετούσαν την στάση των τοπικών / περιφερειακών παραγόντων.
Ο αποκλεισμός της Τουρκίας από τα ενεργειακά τεκταινόμενα της περιοχής αποτελούσε εδώ και καιρό ένα δεδομένο που η ίδια η Τουρκία με την στάση της προσπαθούσε επίμονα να μετριάσει και να αντιστρέψει με συγκεκριμένες ενέργειες που αφορούσαν πρωτίστως στην επιμονή της για αμφισβήτηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Κυπριακής Δημοκρατίας στις θαλάσσιες της ζώνες, αλλά και γενικότερα, με την εμπλοκή της σε τρίτες χώρες, όπως είναι για παράδειγμα η εμπλοκή της Τουρκίας στη Συρία και ο ρόλος της στον εμφύλιο πόλεμο της Λιβύης. Σε αυτά τα πλαίσια που οριοθετούσαν την κατάσταση πραγμάτων προ της έκρηξης της πανδημίας του νέου κορονοϊού, η Κυπριακή Δημοκρατία ακολουθούσε και συνεχίζει να ακολουθεί μια εξωστρεφή εξωτερική πολιτική, καθιστώντας τα ζητήματα που ήγειρε η Τουρκία ως περιφερειακά και διεθνικά – ζητήματα, δηλαδή, που απασχολούν το Διεθνές Δίκαιο και δη το Δίκαιο της Θάλασσας ενώ ταυτόχρονα προχώρησε μαζί με την Ελλάδα στην συνομολόγηση τριμερών και πολυμερών συμμαχιών για σκοπούς προώθησης του ενεργειακού της σχεδιασμού.
Η Τουρκία ακολούθησε την πάγια τακτική αμφισβήτησης των κυριαρχικών δικαιωμάτων άλλων κρατών και ειδικά, όσον αφορά στις θαλάσσιες ζώνες, την προσπάθεια γκριζοποίησης των θαλασσιών ζωνών, κάτι που ουσιαστικά άρχισε ως μια εθνική πολιτική της Τουρκίας μετά την έναρξη ισχύος της Σύμβασης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας την οποία προσυπέγραψε η Ελλάδα το 1995. Τότε, ως μια άμεση απάντηση, η Τουρκία δημιούργησε την κρίση των Ιμίων, τον Ιανουάριο – Φεβρουάριο του 1996 καθιστώντας έτσι σαφές τον μετέπειτα τρόπο αντίδρασής της σε σχέση με τις ενέργειες ως προς την ενάσκηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδας και της Κύπρου. Η αμφισβήτηση, φυσικά, της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου ήταν μια ανέκαθεν πρακτική της Τουρκίας αλλά εντάθηκε έκτοτε, ενώ για την Κύπρο, η Τουρκία διατήρησε μια σταθερή στάση μη αναγνωρίζοντας τη νόμιμη Κυβέρνηση στο νησί ουσιαστικά από τις διακοινοτικές ταραχές και εντεύθεν και εντονότερα μετά την Τουρκική εισβολή του 1974, ενώ την στιγμή που η Κυπριακή Δημοκρατία προχώρησε, στη βάση του Διεθνούς Δικαίου και του Δικαίου της Θάλασσας στην οριοθέτηση των θαλασσιών της ζωνών το 2003 με γειτονικά κράτη, η Τουρκία προχώρησε στη συνήθη πρακτική της στο να προσπαθήσει να γκριζοποίησει τις θαλάσσιες ζώνες της Κυπριακής Δημοκρατίας και να αμφισβητήσει, σε κατοπινό στάδιο, με την υπογραφή της συμφωνίας οριοθέτησης με την Λιβύη, τις νόμιμες ενέργειες της Κύπρου και της Ελλάδας.
Φυσικά, η Κυπριακή Δημοκρατία, στα πλαίσια της εξωστρέφειας της εξωτερικής της πολιτικής προχώρησε με τη συνομολόγηση διμερών διεθνών συμφωνιών, νόμιμων συνομολογηθείσων στα πλαίσια των κανόνων του Διεθνούς Δικαίου και του Δικαίου της Θάλασσας, αλλά και να δημιουργήσει τις τριμερείς και πολυμερείς συμμαχίες που εδράζονται στον σεβασμό του Διεθνούς Δικαίου με τα γειτονικά φίλια διακείμενα κράτη. Παράλληλα, η Κυπριακή Δημοκρατία κατάφερε να δημιουργήσει τις συνθήκες εκείνες, ειδικά σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, που καταδικάσαν με τον πιο έντονο τρόπο τις παραβιάσεις της Τουρκίας, ειδικά ως προς την εφαρμογή και τον σεβασμό του Δικαίου της Θάλασσας.
Η κρίση της πανδημίας του νέου κορονοϊού δημιούργησε νέα δεδομένα. Λόγω των περιοριστικών μέτρων, των συνθηκών στις παγκόσμιες αγορές υδρογονανθράκων και της κρίσης στις τιμές του πετρελαίου, υπήρξε – και υπάρχει για το μέλλον – μια αναστολή των ερευνητικών προγραμμάτων εταιρειών που δραστηριοποιούνταν στην Κυπριακή Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη. Ως τρανταχτό παράδειγμα αναφέρεται η απόφαση της αμερικανικής ExxonMobil να αναστείλει τις διερευνητικές / επιβεβαιωτικές της γεωτρήσεις στην Κυπριακή ΑΟΖ μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2021, την στιγμή που ήταν έτοιμη να προχωρήσει και είχε ναυλώσει ήδη γεωτρύπανο το οποίο λίγο πριν την έκρηξη της πανδημίας δραστηριοποιείτο στην ΑΟΖ του Λιβάνου.
Οφείλουμε να εκτιμήσουμε με μια σοβαρή προσπάθεια την δημιουργία ενδεχομένως μιας νέας τάξης πραγμάτων στο Διεθνές Δίκαιο. Το ζήτημα αυτό αποτέλεσε αντικείμενο προηγούμενης αρθρογραφίας μου (βλ. «Η νέα παγκόσμια τάξη πραγμάτων και ο κορονοϊός, Δικαιοσύνη, 14/04/2020 ), αλλά τονίζεται στο προκείμενο ζήτημα η διαφοροποίηση της αντίδρασης των κρατών από την πολυμέρεια σε μονομερείς ενέργειες ως προς την αντιμετώπιση της εξάπλωσης του νέου κορονοϊού. Το γεγονός αυτό ενδεχομένως να δημιουργεί καταστάσεις δημιουργίας νέων εθιμικών κανόνων ακόμη και σε ζητήματα που αφορούν στο Δίκαιο της Θάλασσας – υπάρχει για παράδειγμα μια έντονη συζήτηση σε σχέση με το κλείσιμο λιμένων ή και στην παροχή βοήθειας σε καταστάσεις ανάγκης σε σκάφη τα οποία βρίσκονται εντός υδάτων αρμοδιότητας και ευθύνης παράκτιων κρατών (Search and Rescue Regions).
Οι συνέπειες της πανδημίας έπληξαν τις δραστηριότητες για την εξερεύνηση και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων ανά το παγκόσμιο (βλ. «Η κατάρρευση των τιμών του πετρελαίου», Δικαιοσύνη, 23/4/2020 ). Πέραν των περιοριστικών μέτρων για σκοπούς αντιμετώπισης της εξάπλωσης του Covid-19 που έλαβαν τόσο τα κράτη όσο και οι εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον τομέα εξόρυξης των υδρογονανθράκων υπήρξαν, ως έχει προαναφερθεί αναστολές στα ερευνητικά / παραγωγικά προγράμματα υδρογονανθράκων. Η Τουρκία, εν μέσω της πανδημίας (βλ. «Οι νέες προκλήσεις της Τουρκίας εν καιρώ κορονοϊού», Δικαιοσύνη, 21/4/2020) αποφάσισε την συνέχιση των (παράνομων) δραστηριοτήτων της εντός της υφαλοκρηπίδας της Κυπριακής Δημοκρατίας αν και αποφάσισε, εκ των υστέρων, την αναστολή προγραμμάτων εξερεύνησης που αφορούσαν σε γεωτρήσεις που προγραμματίζονταν για το άμεσο μέλλον. Φυσικά, από αυτήν την απόφαση εξαίρεσε την δραστηριοποίηση του πλοίου – γεωτρύπανου της «Γιαβούζ» εντός του αδειοδοτημένου και οριοθετημένου από την Κυπριακή Δημοκρατία οικοπέδου 6 δυτικά της Πάφου, στέλνοντας και σταθεροποιώντας το γεωτρύπανο και παράτυπα δεσμεύοντας την περιοχή για την διενέργεια της γεώτρησης της. Προχώρησε, επίσης, σε διεξαγωγή αεροναυτικών ασκήσεων εντός του FIR (χώρου ελέγχου πτήσεων) της Ελλάδας και της Κύπρου αλλά και με την διεξαγωγή στρατιωτικών ασκήσεων σε θαλάσσιους χώρους ευθύνης της Ελλάδας και της Κύπρου με την έκδοση παράτυπων NAVTEX και NOTAMς. Η Κυπριακή Δημοκρατία ειδικά μέσω της ευρωπαϊκής οδού κατάφερε να επιτυχεί την έντονη καταδίκη των ενεργειών της Τουρκίας αλλά και την δημιουργία μιας «λευκής λίστας» μέσω της οποίας μπορούν να επιβάλλονται κυρώσεις σε φυσικά και νομικά πρόσωπα που παραβιάζουν το δίκαιο της θάλασσας σε σχέση με τις ενέργειες τους εντός της Κυπριακής Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης.
Επιπρόσθετα, οι ευρύτερες εξελίξεις στον τομέα του Δικαίου της Θάλασσας επισημαίνουν την επενέργεια των ειδικών κανόνων έναντι των γενικών κανόνων του Διεθνούς Δικαίου, ειδικά σε περιπτώσεις εκτάκτων καταστάσεων τις οποίες διάγουμε σήμερα. Ζητήματα όπως είναι, για παράδειγμα, η πρόσβαση σε λιμένες, η διάσωση σκαφών και ανθρώπων που βρίσκονται σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης στην θάλασσα, η διακίνηση αγαθών και άλλα είναι θέματα τα οποία έχουν πρακτική υφή και τα οποία πλέον συζητούνται έντονα σε επίπεδο εξέλιξης των κανόνων ή και ενδεχομένως τροποποίησης τους για να αντανακλούν τους τρόπους αντίδρασης των κυρίαρχων κρατών.
Όπως τονίζεται επανειλημμένα, οι καταστάσεις που ζούμε είναι έκτακτες και δημιουργούν νέα δεδομένα σε πάμπολλους τομείς του Δικαίου, μη εξαιρουμένου του Διεθνούς Δικαίου και του Δικαίου της Θάλασσας. Εναπόκειται να δούμε τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη θα αιτιολογήσουν την κρατική τους πρακτική σε επιμέρους τομείς ούτως ώστε να δούμε κατά πόσον οι εξελίξεις θα οδηγήσουν σε αναθεώρηση της αντίληψης μας αλλά και των κανόνων που διέπουν το Δίκαιο της Θάλασσας. Είναι δεδομένο, φυσικά, ότι σε σχέση με τα πιο πάνω και ειδικότερα όσον αφορά στις ενέργειες της Τουρκίας, θα πρέπει να μην αναμένουμε την οποιαδήποτε διαφοροποίηση στην στάση της και στις πειρατικές της ενέργειες λόγω της μακρόχρονης στρατηγικής που ακολουθεί σε σχέση με την βούληση της να εμπλακεί έτι περισσότερο ως γεωπολιτικός παίκτης στα ενεργειακά και άλλα δρώμενα της περιοχής μας.
